پردۀ ِ پندار

جدی ترین سروده های مولوی درمثنوی هم رگه هایی از طنز را دارد . مطالب خنده دار شامل  طنز، هجو ، هزل و فکاهی تقسیم بندی می شوند. هزل  ( نازلترین مرتبه مطالب خنده دار ) یعنی شوخی رکیک به خاطر تفریح و نشاط بعضی از آدمها تعریف شده که متضاد با مطالب جدی می باشد . با این حال مولوی استفاده مفیدی از هزل می کند تا جایی که گفته :

هزل تعلیم است ، آن را جد شنو

تو مشو بر ظاهر هزلش گرو 

در حکایت به ظاهر جدی « ماجرای نحوی و کشتی بان » لایه های طنز بشرح زیر است :

آن یکی نحوی به کشتی در نشست

رو به کشتی بان نمود آن خودپرست

گفت:هیچ از نحو خواندی؟ گفت لا

گفت:  نیم  عمر  تو  شد  در  فنا

دل شکسته گشت کشتی بان ز تاب 

لیک آن دم کرد خامش از جواب

باد، کشتی را به گردابی فکند

گفت: کشتی بان بدان نحوی بلند

هیج  دانی  آشنا کردن؟  بگو

گفت: نی ، ای خوش جواب خوبرو

گفت:کل عمرت ای نحوی فناست

زان که کشتی غرق این گرداب هاست

این داستان دربردارندۀ طنر پنهان ، طنز موقعیت و طنز عبارت است.

طنز پنهان : طنز تقابل ها و یا تضادها ، در اولین نظر خنده اور نیستند . در این نوع طنز، خواننده و مخاطب ناگزیر با مولف در بازسازی موقعیتهای متضاد و خنده ناشی از طنز پنهان مشارکت فعال دارد و خنده غالب ، خنده ای درونی است .خاصه در این داستان که به سبب برانگیختن عواطف متضاد نظیر ترس ( ترس از غرق شدن کشتی در گرداب ) ترحم ( ترحم بر سرنوشت نحوی و دیگران) و در همان حال خنده به جهت رودررویی ناگهانی نحوی با واقعیت را برمی انگیزد و در گروه ادبیات گروتسک ( هر چیز تحریف شده ، زشت و غیرعادی ، خیالی یا باورنکردنی یا تصاویر عجیب و غریب ) قرار می گیرد.

طنز موقعیت : موقعیت و جایگاه نحوی و خودپسندی او در تقابل با کشتی بان که به وضوح عامی مردی است که از نحو چیزی نمی داند. سپس ماجرا و موقعیت گرداب و خطر غرق شدن کشتی که باعث می شود ناگهان موقعیت ها و جایگاه ها- جایگاه برجسته و فروتر- عوض شوند. این تغییر ناگهانی موقعیت، باعث ایجاد شگفتی و حتی خنده - اما خنده درونی- می شود.

طنز عبارت ( بهره گیری از امکان زبان و واژه) : این نوع طنز  در آخرین جملۀ کشتی بان خطاب به نحوی بیان شده  :

«گفت: کل عمرت ای نحوی فناست

زآن که کشتی غرق این گرداب هاست»

شیوۀ داستان سرایی

قالب و فرم داستان به داستان های مشهور به مینی مال ( کوتاه و ساده نویسی) شباهت فراوان دارد. پیش برد داستان در شخصیت پردازی مبتنی بر گفتگوها است . نحوی، خودخواه و خودپسند است ، که احتمالا چون در آن کشتی به غیر او دانشمندی نبوده است . کشتی بان ، آدمی است عادی که چون از طریق بحث حریف نحوی نمی شود. سکوت می کند اما « دل شکسته» شده است. توصیف محیط و فضای داستان به ایجاز طرح شده : « باد کشتی را به گردابی فکند» در داستان های جدید مینی مال نیز ، یکی از عناصر داستانی برجسته است و از دیگر عناصر صرف نظر می شود و یا در حاشیه قرار می گیرند.

لایه های پنهانی داستان 

تخیل پرده از واقعیتی برمی دارد که در پس اشیاء مشهود و از دیده ها پنهان مانده است. دنیایی که می شناسیم سرنخ هایی از واقعیت به دست می دهد که باید دنبال شوند.

در این داستان ، اشیا و اشخاص و ماجراهای مشهود، همان نحوی ، کشتی بان و دریا و گرداب هاست. واقعیت های پنهان که مولوی دنبال کرده به قرار زیر است :

« آب دریا مُرده را بر سر نهد

ور بود زنده ز دریا کی رهد؟

چون بمُردی تو ز اوصاف بشر 

بحر اسرارت نهد بر فرق سر

ای که خلقان را تو خر می خوانده ای

این زمان چون خر ، بر این یخ مانده ای 

گر تو علامۀ زمانی در جهان 

نک ، فنای این جهان بین و این زمان

مَرد نحوی را از آن در دوختیم

تا شما را نحو محو آموختیم

فقه ِ فقه و نحو و صرفِ صرف 

در کم آمد یابی ای یار شگرف

از کتاب طنز در مثنوی معنوی محمدعلی علومی