از پای تا به سر همه سمع و بصر شدم
از نظر زمانی نخستین اجرای موسیقایی بانگ نی (از ه ا سایه) در گل های تازه 107 بود. در آن برنامه استاد محمدرضا شجریان با همراهی نی حسن ناهید و تار هوشنگ ظریف بیت های زیر را به آواز در سه گاه ( هدی و پهلوی) خوانده است: ( از لینک پائین همین صفحه بشنوید)
من همان نایم که گر خوش بشنوی
شرح دردم با تو گوید مثنوی
من همان جامم که گفت آن غمگسار
با دل خونین ، لب ِ خندان بیار
من همان عشقم که در فرهاد بود
او نمی دانست و خود را می ستود
در رخ ِ لیلی نمودم خویش را
سوختم مجنون ِ خام اندیش را
می گِرِستم در دلش با درد دوست
او گمان می کرد اشک ِ چشم ِ اوست!
گزینش ابیات از میان ابیات بانگ نی به دست شجریان به انجام رسیده و در کار او کاستی هایی است که ه ا سایه با کاردانی در ساخت برنامه آن را جبران کرده است. در آن بخش از بانگ نی ، بیت ها دو به دو با یکدیگر پیوند دارند. « من همان جامم...» باید با بیت پس از خود، که شجریان آسان گیرانه آن را از آواز کنار نهاده است، خوانده می شد:
من خَمُش کردم خروش چنگ را
گر چه صد زخم است این دلتنگ را
این دو بیت به هم پیوسته بر پایۀ بیتی از حافظ ساخته شده است:
با دل ِ خونین لب ِ خندان بیاور همچو جام
نی گرت زخمی رسد آیی چو چنگ اندر خروش
سایه همواره در گزینش شعر درست شعر شجریان را یاری و راهنمایی می کرد؛ اما در آن برنامه چون پای شعر خودش در میان بود، بهتر دید از کنار نهاده شدن بیت یاد شده سخنی نگوید تا شجریان را وادار به کاری نکند یا چنین گمانی پدید نیاید که سایه گله مند است یا می خواهد ابیات بیشتری از شعرش در برنامه گنجانده شود. برخورد او نمونه ای است از هوشمندی ، آداب دانی و اخلاق مداری پر ظرافت در کار مدیریت . پایبندی سایه به اخلاق مایۀ کاستی پذیرفتن کار موسیقایی و افت ِ کیفی برنامه نشد؛ زیرا او چاره ای اندیشید و از گوینده خواست دو بیت به هم پیوسته را پس از آواز شجریان بر بیت « من همان جامم...» دکلمه کند. نکتۀ باریک دیگر اینکه سایه همچنین از معینی خواسته است پیش از آواز شجریان بیت یاد شده از حافظ را بخواند تا شنوندگان برنامه اشارۀ نهفتۀ شاعر به شعر حافظ را به آسانی دریابند.
در دنبالۀ آواز ، شجریان بار دیگر یکی از بیت به هم پیوسته را کنار می گذارد. پس از بیت « من همان عشقم...» باید بیت ِ زیر خوانده می شد تا معنی کامل شود:
من همی کَندم، نه تیشه، کوه را
عشق شیرین می کند اندوه را
سایه می گوید:« عشق نهان در نهاد ِ فرهاد توان کَندن کوه را به او داده بود. فرهاد ناآگاه گمان می کرد کوه کندن کار اوست و خویش را می ستود؛ اما تیشۀ او هرگز توان کوه کندن را نداشت. نیروی عشق با شیرین کردن رنج گران تیشۀ ، فرهاد را بدین کار توانا ساخت» . کنار نهادن بیت دوم از بلاغت و سخن سایه می کاست. او در اینجا هم به همان روش پیشین رفتار کرد و از معینی خواست پس از آواز شجریان هر دو بیت را دکلمه کند.
روشنک نوری تصنیفی پنج بیتی بر بیت های یاد شده ساخته است ( من خمش، من همان عشقم، من همی کند، در رخ لیلی، می گریستم) و هر چند دو بیت پیوستۀ «من همان عشقم...»و « من کندم...» را به درستی در پی یکدیگر آورده، تصنیفش را با بیتی آغازیده که ، بر پایۀ آنچه که گفتیم، پیوستۀ بیت پیشین است. آهنگ او در شیوۀ انتقال مغهوم ، کاستی دارد، از جمله در « او نمی دانست و خود را می ستود» ، باید تکیه و تاکید روی «خود» باشد؛ اما در چهار بار تکرار نادرست مصرع او « نمی دانست» و « می ستود» را برجسته کرده است
منبع: کتاب شعر سایه در موسیقی ایرانی نوشته مهدی فیروزیان
