ادبیات گروتسک

تلفیق احساسات ناهمگون و متضاد (گروتسک) در طنز و مزاح 

گروتسک (Grotesque)مفهوم، فن یا سبکی در هنر و ادبیات است که در آن ادیب یا هنرمند تلاش می کند دو حس ناسازگار ترس (دلهره یا انزجار) و خنده (طنز و مطایبه) را هم زمان به مخاطب خویش القا کند. این مفهوم امروزه توصیف کننده دنیای پریشان و از خود بیگانه است؛ یعنی دیدن دنیای آشنا از چشم اندازی بس عجیب که آن را ترسناک و مضحک جلوه می دهد. بارزترین ویژگی هایی که یک اثر را گروتسک می سازد، عبارت است از: ناهماهنگی، افراط و اغراق، نابهنجاری و خنده آوری و ترسناکی. گروتسک از این نظر که نوعی تمسخر فیلسوفانه ناهنجاری هاست کارکردی شبیه به طنز دارد؛ امّا یکی از مهمترین شاخه های هنر و ادبیات که گروتسک به آن راه یافته است، طنز و مطایبه است که یکی ازگونه های آن را «کاریکلماتور» تشکیل می دهد.(ماخذ)

نوشته جدی و مقالات سردبیر محترم روزنامه سازندگی جناب اقای محمد قوچانی (اینجا) از اینگونه ادبیات است .این تصویر روزنامه شرق مورد عینی تعریف ادبیات گروتسک می باشد.

سخن و معنی

گفت را چون بر دهانش ره نبود
از دهانش هر گفت، آگه نبود
عطار
دهانش (دختر ترسا ) چنان کوچک بود که سخن نیز بدان راه نداشت و از ان نمی توانست بیرون بیاید پس هر کس از دهان وی سخن گفته ، نااگاه و خام سخنی گفته بود .
حکایتی هست که یکی از عشایر برای خرید بافور تریاک به بازار رفته بود به فروشنده می گوید این وافور سوراخش تنگ است . فروشنده می گوید نگران نباش از این سوراخ تنگ هزاران گاو و گوسفند به قطار و براحتی رد می شوند . حالا حکایت تنگ دهانی دختر ترسا شیخ صنعان عطار است .

عرصه ی سخن، بس تنگ است!
عرصه ی معنی فراخ است!
از سخن، پیش تر آ
تا فراخی بینی و،
عرصه بینی!

شمس تبریزی

صورتگر نقاشم هر لحظه بتی سازم

بت های ذهنی و خاطره ازلی

فرانسیس بیکن ( اینجا ) نویسنده انگلیسی ، بت های ذهنی را به چهار دسته تقسیم می کند:

1- بتهای قبیله شامل آن معتقداتی است که در ذهن انسان موجود است و در قومیت او خفته ، در نتیجه ذهن به مانند آیینه ای ناهموار ، برداشتهای خود را به اشیا  و افکار دیگران نسبت می دهد . 

2- بتهای غار آن معتقداتی است که فرد تعلق دارد . چون انسان قطع نظر از تعصبات و خطاهای جمعی که از طریق تعلقش به قبیله ای خاص به او منتقل می شود خود نیز از تعصبات فردی بر کنار نیست . این تعصبات به علت تمایلات شخصی و سنن آموزشی و مراجعی که انسان از آنها الهام می گیرد بوجود می آید.

3- بتهای بازار که از معاشرت و ارتباط افراد با یکدیگر و بیشتر از زبان و کلام ناشی می شوند. زیرا کلام را جانشین فکر و اندیشه می کنیم و کلام با منحرف ساختن فهم انسان او را به سوی تناقضات بسیار و خطاهای فاحش سوق می دهد.  مثلا  شعارهای زیبایی  مانند " دولت تاجر خوبی نیست" که اکثریت حتی باسواد جامعه هم تکرار می کنند اما نتیجه عکس عاید مردم می شود مثل گرانی و بی کیفیتی اجناس

4- بتهای نمایش شامل سیستم های بزرگ فلسفی گذشته است . جمیع مشارب فکری و فلسفی که تا حال پدید آمده اند، در حکم بازیهای گوناگون بر روی صحنۀ تاریخ قد علم می کنند . مثل فلسفه ارسطویی ، فیثاغورثی و افلاطونی ، مکتب مدرسی (اینجا) و غیره .

منبع : کتاب بتهای ذهنی و خاطره ازلی  نوشته داریوش شایگان

لبه باریک طنز

سه دهه پیش استاد در کلاس مدیریتی مطلبی آموزنده گفت که هیچ وقت فراموشم نمی شود . ماجرا از این قرار بود که نمایندگان مجلس ( سال 70-69) در بحثی احساسی مطرح نمودند که بانک رفاه کارگران را چرا  به معلمان ندهیم ؟ استاد می گفت از موقعی که این بحث مطرح شده نقدینگی بانک یک سوم شده و بانک جایی است که پول توش باشد و اضافه کرد که بحث احساسی و حقوقی ( بانک موسسه حقوقی است) باهم همخوانی دارند. و این طنز را برای کلاس تعریف نمودند:

می گویند در زمان قاجار وقتی پادشاه از وزیرجنگ (کامران میرزا) سوال می کند که چرا ارتش دشمن را به آتش نمی بندد وزیرجنگ جواب می دهد به هزارویک دلیل . پادشاه می پرسد.  دلایل را بگو . وزیر می گوید 1- باروت نداریم . پادشاه می گوید خوب بسه ادامه نده . 

استاد می گفت الان وقتی به مسئولان می گویم  باروت نداریم می گوید بقیه دلایل را بگو 

من اومده ام وای وای

زمانی در محیط بهداشت و درمان کار می کردم که هر موقع مدیر مجموعه عوض می شد دو بخشنامه صادر می کرد . این بخشنامه ها فقط امضاء و تاریخش عوض می شد، متن تکراری که بیشتر  قصد اعلام موجودیت مدیر  جدید بود  تا هدف دیگر. یکی اعلام تخلف تاخیر در ورود و تعجیل در خروج کارکنان و دیگر منع سیگار کشیدن در محیط درمانی بود که قبلا توسط وزارت بهداشت  و قانون مجلس منع شده بود. 

حالا حکایت برخی از وزیران دولت سیزدهم که کارمندان را به رعایت " قانون " دعوت می کنند! . (اینجا)  مگر رعایت قانون بخشنامه می خواهد ؟ 

حکایت اختراع دوباره چرخ است ( اینجا )

صد ره ار بینی دروغ اختری ( اگر صد بار هم پیشگویی طالع بین دروغ از آب درآید)

یک دوباره راست آید می‌خری ( به امید اینکه این بار راست بیاید " دوباره" خواهان طالع بینی هستی)

مولوی 

تفاوت ریسک و عدم قطعیت

با برنامه یا الله بختکی 

دو جعبه داریم . جعبه الف حاوی صد توپ  پنجاه توپ قرمز و پنجاه توپ مشکی است . جعبۀ ب هم صد توپ دارد، اما نمی دانی چندتاشان قرمز است و چندتا مشکی . اگر بدون نگاه کردن   یکی از جعبه ها توپی برداری و توپ قرمز بیرون بیاوری ، صد دلار برنده می شوی، کدام جعبه را انتخاب می کنی ؟ الف یا ب ؟ اکثر مردم جعبۀ الف را انتخاب می کنند.بیاید با همین جعبه ها یکبار دیگر بازی کنیم . این دفعه توپ مشکی برداری صد دلار می بری ، الان سراغ کدام جعبه می روی؟ اغلب مردم دوباره جعبه الف را انتخاب می کنند. اما این عمل با منطق سازگار نیست. در دور اول فرض کردی جعبۀ ب توپ قرمز کمتر (و توپ مشکی بیشتری) داردو بنابرین به لحاظ منطقی باید این بار جعبه ب را انتخاب کنی . اما اینجا پای  منطق  در میان نیست بلکه با آمار واحتمال تصمیم گرفته می شود.

بنابر این منطق ،  ریسک و عدم قطعیت (ابهام)  هر کدام کاربرد خاص خود را دارد. ریسک یعنی این که احتمالات معلوم اند. عدم قطعیت یعنی احتمالات نامعلوم اند. با ریسک می توان محاسباتی را انجام داد ولی با عدم قطعیت نمی توانی . دانش قدیمی ریسک اکنون آمار نامیده می شود .

ریسک  و عدم قطعیت هر کدام حوزه عمل خاص خود را دارد . تفاوت عمده شان در قابل برنامه ریزی بودن و قابل پیش بینی بودن ریسک ، بر خلاف عدم قطعیت است . 

برداشتی از کتاب هنر شفاف اندیشیدن 

مُردم اندر حسرت فهم درست

 گفته شده که ادبیات - شعر و داستان - برداشت خواننده (بیرونی) از متن نویسنده (درونی) ،  حدس و گمان از منظور نویسنده است . با این نگاه عده ای از ادیبان و شعرا معتقدند که شعری و متنی که چاپ شد و عمومیت یافت دیگر مال صاحب اثر نیست ؛  مال مردم و خواننده است که چه برداشتی داشته باشد . برای مثال نظر استاد شجریان (لینک) این است که : 

" می روم در کتاب های شعر جست و جو می کنم. بعد آن را بیان می کنم با بیانی که خودم از آن تاثیر گرفتم. شعری که من می خونم دیگر شعر حافظ ، مولوی یا سعدی نیست! این ، حرف من ، و مال من است. از آن وام گرفتم ولی حرف خودم را می خواهم بگویم . حرف مردم را با این شعر می گویم . تحت تاثیر همان کلمات و تحت تاثیر چیزی که در وجودم هست، شعر را انتخاب می کنم " .

با گفتار امثال استاد استاد شجریان چه موافق باشیم و چه مخالف ، برای درک منظور نویسنده و شاعر حتما باید اطلاعات کلی از زمانه و آداب رسوم زمانه شاعر و نویسنده  داشته باشیم که برای درک و لذت بردن  بیشتر از متن ضروری است ، وگرنه تفاسیر غیر واقع بینانه خواهم داشت. بعنوان نمونه حافظ سروده : 

ثوابت باشد ای دارای خرمن

اگر رحمی کنی بر خوشه چینی

خوشه چینان افراد فقیر و بدون زمین کشاوری بودند که در فصل درو پشت سر دروگر، خوشه های گندم و جو که پشت سر آنها باقیمانده برای امرار معاش خود جمع می کردند . دروگرهای با انصاف عمدا مقدار بیشتری خوشه زمین می ریختند تا آن فقیران  هم دست خالی به خانه نروند . توصیه حافظ در بیت بالا بخوبی این منظور را می رساند .

نمونه دیگر از مولوی : 

چه دانم‌های بسیار است لیکن من نمی‌دانم

که خوردم از دهان بندی در آن دریا کفی افیون

مصرع « که خوردم از دهان بندی در آن دریا کفی افیون» تشبیه فوق العاده  زیبایی است . در زمان قدیم برای خرمن کوبی محصولات کشاورزی از چهار پایان (گاو ،خر)  استفاده می کردند . برای اینکه حیوان هم کارش را انجام دهد و هم محصول را نخورد ، به حیوانات دهن بند ( پوزبند) می بستند . بعد از اتمام خرمن کوبی حیوان را ول می کردند که بروند آب بخورد ، گاهی حیوان اینقدر تشنه بودند که منتظر باز کردن دهن بند نمی شد  و با همان آب می خورند . مولانا هم در تشنگی خود را به آنان تشبیه کرده که با دهن بند کف آب دریای افیون ( نه خود آب ، بلکه کف آب  دریای آگاهی و دانش ) را خورده نه سیراب

آدمی خوارند اغلب مردمان

1- این روزها مطبوعات و مردمان درگیر  حاشیه مسائل واکسن کرونا هستند. ( واکسن بعنوان مثال گفته شد سایر مسائل هم مشابه این موضوع است) حاشیه هایی مثل مقدار اثر نوع و کشور سازنده واکسن .  از فضای مجازی بگذریم که بی هیچ مستندی بر له و بیشتر بر علیه برخی واکسن و معایب آن و کشور سازنده دُرافشانی می کنند تا مراکزی علمی که به ظاهر مستند می نویسند اما دانسته و نادانسته " گرفتار " مسائلی هستند که نوع بشر را از آن گریزی نیست ، این گرفتاری در دیدگاه های مختلف اسامی مختلفی دارد اما اصل  مسئله یک چیز  بیش نیست . عده ای آن را حُب نَفْس و دیگران آن را " خطای مقایسه اجتماعی "  نامیده اند . این ناهنجاری فردی ِ سرایت کرده به اجتماع درمانی ندارد مگر اینکه هر لحظه هوشیار باشند که دارند  چه می نویسند و  چه انجام می دهند .

چون ندادت بندگی دوست دست (بندگی دوست = بندگی خدا ، رهایی از هوی نَفْس)

میل شاهی از کجاات خاستست

در هوای آنک گویندت زهی ( زهی= آفرین ، مرحبا )

بسته‌ای در گردن جانت زهی ( زهی= طناب ، ریسمان بندگی دیگران) 

2- " خطای مقایسه اجتماعی" (لینک)  (1) بطور خلاصه بیان می کند که : هدف هر شخص بطور کلی و هر محقق  بطور خاص این است  که تا حد امکان در مشهور ترین مجله های علمی مقاله چاپ کند. اما در نهایت دو یا سه نفر "خبره" تصمیم می گیرند که در یک رشته مشخص چه مقالاتی چاپ بشود یا نشود. با در نظر گرفتن این نکته اگر یک محقق جوان مقالۀ متحول کننده ای بفرستد که محتویات مقاله تهدید به پائین کشیدن آن دو سه خبره تصمیم گیر از تخت و تاج شان باشد ،حدس بزنید چه اتفاقی خواهد افتاد. کوچکترین کار آنها سختگیری بیشتر در ارزیابی مقاله یا موضوع خواهد بود . اینجاست که " خطای مقایسه اجتماعی " حضور بروز پیدا می کند . یعنی آن دو سه خبره تصمیم گیر ، آگاهانه یا ناخودآگاهانه به این نتیجه می رسند که اگر این شخص یا صاحب مقاله بالا بیاد و صندلی آنها را بگیرد چه می شود؟ خوب می شود بطور آماری هم شده نتیجه گرفت که اکثریت بشر چه تصمیمی خواهند گرفت .( با استثنا ها کاری نداریم که گفته اند استثنا قانون و روال عادی نیست).

در این موقعیت است که جلال الدین مولوی دردمندانه می گوید که :

آدمی خوارند اغلب مردمان

از سلام علیکشان کم جو امان

خانهٔ دیوست دلهای همه

کم پذیر از دیو مردم دمدمه

دمدمه= افسون ، فریب ، مکر 

لینک (1)  در  کتاب هنر شفاف اندیشیدن توضیح داده شده 

چهار راه ناخشنودی

چهار گزینه مختلف برای اداره کردن هر وضعیت ناخشنود کننده ای وجود دارد ( آلبرت هیرشمن ) . خواه از شغلتان ، ازدواجتان ، یا دولتتان و.. ناراضی باشید .  انتخاب شما از میان  چهار  حالت ؛ خروج ، اظهار نظر ، تحمل  و نادیده انگاری است .

خروج به این معنی که خود را به طور کامل از آن موقعیت بیرون بکشید؛ ترک شغلی فلاک بار، پایان دادن به ازدواجی اجحاف آمیز یا ترک کشوری غیرقابل تحمل برای شما ، 

اظهار نظر عبارت است از تلاش فعالانه برای بهبود بخشیدن به موقعیت؛ مراحعه به رئیستان با ایده هایی برای غنا بخشیدن به شغلتان ، ترغیب همسر به رفتن نزد مشاور ، یا تبدیل شدن به فعال سیاسی برای انتخاب دولتی کم فسادتر.

تحمل یعنی اینکه دندان هایتان را به هم بفشارید و تاب بیاورید، سخت کار کردن حتی با وجود اینکه شغلتان خفه کننده باشد، چسبیدن به همسرتان ، یا حمایت از دولتتان هر چند با آن مخالف باشید.

نادیده انگاری عبارتست از ماندن در موقعیت کنونی اما کاستن از تلاش، کار کردن فقط به اندازه ای که اخراج نشوید، برگزیدن سرگرمی های جدیدی که شما را از همسرتان دور نگه دارد، یا امتناع از رای دادن.

اساساً این گزینه ها مبتنی بر دو احساس کنترل و پایبندی اند. آیا معتقدید که می توانید تغییری ایجاد کنید، و آن قدر به این مسئله اهمیت می دهید که  برایش تلاش کنید؟ اگر معتقدید در وضع موجود گیر افتاده اید ، وقتی پایبندی نداشته باشید، نادیده انگاری را انتخاب می کنید ، اما وقتی پایبند باشید ، تحمل کردن را . اگر احساس کنید می توانید تغییری ایجاد کنید ، اما به شخص ، کشور ، یا سازمان پایبندی ندارید، رها می کنید و می روید. فقط وقتی معتقد باشید که اقداماتتان اهمیت دارد و عمیقاً اهمیت  بدهید، اظهار نظر کردن را انتخاب  خواهید کرد.

البته همیشه مرز بین این چهار وضعیت شفاف نیست . مثل مهاجری روی   قایق که در وضعیت بین نادیده انگاری و وفاداری قرار گرفته است . همچنین قضاوت و بازنگری در مورد وضعیت های گذشته . مثلا شخص نمی تواند از دست این احساس راحت شود که  اظهار عقیده زندگی شغلی اش را تباه کرده است 

داریم صحبت می کنیم

داستانک و طرح مجلس برای محدودیت اینترنت

قدیم ها که اینترنت و فضای مجاز نبود (گوش مخالفینش کر و چشم شان روشن!) تا پیر و جوان 24 ساعته مشغول باشند و از طرفی هر کاری را برای گذران اوقات فراغت برای هر سنی را جایز نمی دانستند ، از همه مهمتر روابط دوستی و فامیلی صمیمی تر از الان بود. یکی از رایج ترین گذران اوقات فراغت نسشتن  بیکارها در محل کسب و کار دوستان بود . اما کاسب جماعت بعلت " مزاحمت" از اینکار خوششان نمی آمد و نمی آید . القصه روزی یکی همین "مزاحمین" در مغازه خواربار فروشی که حرفی برای گفتن نداشته (مثل خود من!!!) از مغازه دار می پرسد دارچین قیمت اش چند؟ مغازه دار جواب می دهد مگر دل درد داری؟ (یکی از کاربردهای دارچین برای دل درد است) . شخص " مزاحم " جواب می دهد که : نه . داریم صحبت می کنیم .

حالا حکایت  مجلس شورای اسلامی در تصویب " صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام رسان‌های اجتماعی " همان " حکایت داریم صحبت می کنیم " است . بعد از تصویب نهایی به جمع قوانین " تحصیل رایگان و بهداشت و درمان رایگان بعلاوه کار و مسکن برای همه " در قانون اساسی و قوانین ویدئو و ماهواره و... مصوب مجلس خواهد پیوست . فقط زحمت اداری و مردمی اش خواهد . البته الحق والانصاف سود سرشاری برای فرشندگان فیلترشکن و پهنای باند و سرعت اینترنت منظور  شده است . 

گفتمش از ما ببر زحمت اخبار ما

هر ستوری لاغری کی کشاند بار ما

گفت بشنو اولا شمه ای ز اسرار ما

زانک که را اختیار نبود ای مختار ما (مولوی)